قیام 15 خرداد بی تردید برجسته ترین تحول نهضت اسلامی در دهه 1340 بود که اقشار وسیعی از توده های ملت را به صحنه مبارز علیه رژیم کشاند، خیزش مذهبی – سیاسی را در سطحی گسترده به نمایش گذاشت و با حکومت وقت درافتاد. این حرکت را به طور مشخص نیروهای مذهبی هدایت می کردند. اما در آفرینش آن غالب طیف ها و گرایش های سیاسی – اجتماعی نقش داشتند

از آنجا که فرهنگ سیاسی مخالفان هنوز هماهنگ و هم جهت نبود و ائتلاف طبقات مختلف اجتماعی و طیف های گوناگون سیاسی و مذهبی شکل نگرفته بود، مخالفت ها و اعتراضات تنها در شکل تظاهرات منعکس شد و نتوانست از اشکال دیگر از جمله اعتصاب، خیزش مسلحانه، ایجاد سازمان های سری و ... بهره گیرد. قیام به دلیل فقدان رهبری، عدم انسجام لازم میان مخالفان در سراسر کشور و فقدان برنامه ای روشن نتوانست به حرکتی براندازانه تبدیل شود  .

اگر چه به گفته ناظران سیاسی، عمق و گستردگی قیام به ویژه از صبحدم پانزده خرداد تا حوالی ظهر هم شاه و هم سفارت خانه های آمریکا و انگلیس را به این باور رسانده بود که تظاهرات وقیام حرکتی سازمان یافته به منظور سرنگونی رژیم است اما در حوالی ظهر هنگامی که قیام تحت کنترل درآمد آنان متوجه اشتباه خود شدند. با این همه شاه به عمق آسیب پذیری رژیم خویش پی برد و کوشید با انسداد کامل فضای سیاسی و تغییراتی در کادر فرماندهی نیروهای امنیتی و اعمال فشار بر مخالفان اوضاع را تحت کنترل قرار دهد  .

قیام 15 خرداد از استراتژی، ایدئولوژی، سازماندهی، برنامه و رهبری که مولفه های اصلی یک نهضت انقلابی هستند آشکارا محروم بود. رهبری حرکت های مخالف رژیم را امام برعهده داشت و ایشان تا زمانی که در میان مردم حضور داشتند نهضت را در عرصه های مختلف رهبری می کردند. لذا حرکت قائم به شخص ایشان بود و با دستگیری وی به رغم تکاپوی بسیار از نفس افتاد. زیرا هنوز در حوزه علمیه و میان علمای طراز اول آمادگی و زمینه مساعد برای رهبری نهضت وجود نداشت و اساساً کادری از رهبران همفکر شکل نگرفته بود تا نهضت را در پیچ و خم مبارزه هدایت کنند و این مسئله نقطه آسیب پذیری نهضت و عامل از دست رفتن دستاوردهای آن در کوتاه مدت بود.

گذشته از آن هنوز آمادگی های اجتماعی برای تبدیل شدن به یک حرکت انقلابی وجود نداشت. لذا اقشار مختلف اجتماعی نتوانستند از ابزارها و توانمندی های خود در راه پیروزی نهضت بهره گیرند. به عنوان نمونه زنان که نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می دادند در روند این قیام مشارکت نداشتند.

بدین ترتیب با توجه به کاستی های موجود، قیام در برخورد با ارتشی مجهز و مدرن درهم شکست. اما انگیزه اصلی قیام که عبارت بود از مبارزه با نظام استبدادی وابسته و سیاست های غیردینی آن تحت هدایت روحانیت به عنوان میراثی برای انقلاب اسلامی سال 1357 برجای ماند. این قیام همچنین برای بخشی از مبارزان سیاسی (اعم از مذهبی و غیرمذهبی) این واقعیت را آشکار ساخت که با توجه به ماهیت اصلاح ناپذیر رژیم و عزم استوار آن برای سرکوب قهرآمیز مخالفان، مبارزه مسالمت آمیز در چهارچوب قانون نه مطلوب است و نه ممکن و نه به نتیجه خواهد رسید.